Nhìn lại báo chí trong nước.

Vương Trùng Dương

Theo bản tin Đài Tiếng Nói Hoa Kỳ (VOA) ngày 09/4/2019: Quy hoạch báo chí ‘vi hiến’, sẽ ‘làm thất nghiệp’ hàng nghìn nhà báo?

Theo tìm hiểu của VOA, tính đến giữa năm 2018, Việt Nam có hơn 1.100 cơ quan báo chí các loại, gồm 857 báo và tạp chí in, 195 trang báo điện tử và tạp chí điện tử, 67 đài phát thanh, truyền hình trung ương và địa phương…”

Báo Chí (Press) đã có từ xa xưa, kế đến là Truyền Thanh (Broadcasting) và Truyền Hình (Television – TV) thường gọi là Truyền Thông (Media), sau nầy có thêm Internet nên gọi là Truyền Thông Đại Chúng (Communication).

Theo Wikipedia “Vào cuối thế kỷ 20, truyền thông đại chúng có thể được phân ra thành 8 ngành công nghiệp: sách, báo in, tạp chí, ghi dữ liệu, phát thanh, điện ảnh, truyền hình và Internet. Trong thập niên 2000, một sự phân loại gọi là “seven mass media” (bảy loại hình truyền thông đại chúng) đã trở nên phổ biến. Nó bao gồm:

In ấn từ cuối thế kỷ 15

Ghi dữ liệu từ cuối thế kỷ 19

Điện ảnh từ khoảng năm 1900

Phát thanh từ khoảng năm 1910

Truyền hình từ khoảng năm 1950

Internet từ khoảng năm 1990

Điện thoại di động từ khoảng năm 2000”…

Ngoài Google, Yahoo… để xử dụng email thông dụng, có hàng trăm Mạng Xã Hội (Social Network) rất phổ biến như Facebook, Google plus, Twitter, Youtube, Instagram, Pinterest, Reddit, Vine, Ask.fm, Tumblr, Flickr, WhatApp, WeChat… Trong đó, theo thống kê năm 2018, Facebook với số người xử dụng hằng tháng đến 2,070,000,000 và Youtube có 1,500,000,000. Hiện nay các nước Cộng Sản và độc tài rất lo sợ mạng xã hội vì không thể bưng bít hết những tệ trạng xảy ra trong chế độ với thế giới bên ngoài.

Trong các lần họp báo, hội họp, diễn văn… chúng ta thường nghe 4 chữ “truyền thanh, báo chí” chưa được chính xác nhưng đã trở thành thói quen từ trước đến nay rồi.

Sách vở đề cập đến Báo Chí rất nhiều, trong đó có quyển The Proffessional Journalist của John Hohenberg được Lê Thái Bằng & Lê Đình Điểu dịch Ký Giả Chuyên Nghiệp, Lý Thuyết & Thực Hành Trong Các Ngành Truyền Thông Đại Chúng, ấn hành năm 1988 tại Little Saigon, dày 634 trang,. với tôi quyển nầy rất hữu ích.

Trở lại 4 chữ “Quy Hoạch Báo Chí” mà gồm cả các ngành truyền thông, có lẽ không ổn mà lại dùng chữ “Quy Hoạch” cảm thấy buồn nôn (mượn tựa đề tác phẩm Buồn Nôn (La Nausée/The Nausea) của triết gia Pháp J.P Sartre). Quy hoạch về mặt bằng như quy hoạch Làng Báo Chí Thủ Đức có trước năm 1975 để xây khách sạn… còn với báo chí thì luật lệ quy định để chỉnh đốn lại điều lệ, nguyên tắc, sát nhập, đường lối (lề trái, lề phải trong chế độ thống trị). Trong đất nước tự do, không có chuyện nầy như Hoa Kỳ đã minh định qua Tu Chính Án Thứ Nhất (The First Amendment) trong Hiến Pháp Hoa Kỳ thường được gọi Tu Chính Án Về Tự Do Ngôn Luận (Freedom of Speech)…

Có nhiều bài viết phê phán về cách xử dụng tiếng Việt ngày nay, trong đó hai bài của Chu Đậu và Đào Văn Bình về “Nỗi Buồn Tiếng Việt” đã dẫn chứng đầy đủ.

Bài viết Nhìn Lại Báo Chí Trong Nước của tôi vào năm 2002 đã đăng trên tờ Saigon Times và sau đó trên các tờ báo khác. Thời điểm đó internet chưa phổ biến rộng rãi nên việc liệt kê tốn nhiều thời gian. Trải qua 17 năm (2002-2019), số lượng đã tăng thêm nhưng bây giờ siết lại và đều là chiêu bài cho công cụ nhà nước! Trích đăng lại bài viết cũ năm 2002

*

Nhìn Lại Báo Chí Trong Nước

Vương Trùng Dương

Kể từ thời César lãnh đạo đế quốc La Mã, tờ bích báo đầu tiên xuất hiện có tính cách “thông báo thường nhật” phổ biến ở Quốc Hội cho đến nay đã trải qua suốt chặng đường dài theo tiến trình của lịch sử. Ngày nay, báo chí đã trở thành vai trò quan trọng trong đời sống của con người. Vai trò của báo chí là thông tin, chuyển đạt tất cả những gì liên quan đến sinh hoạt, cảm nghĩ của nhân loại trên mọi bình diện. Trong sinh hoạt xã hội, đời sống, luật pháp… báo chí được minh định trong vai trò “đệ tứ quyền” – một trong những điều căn bản của nền Tự Do Dân Chủ – tuy nhiên quyền cao quý đó được tôn trọng hay không tùy theo thể chế của quốc gia đó. Vì vậy, nhìn vào sinh hoạt báo chí cũng đủ đánh giá được nền tảng tự do căn bản của quốc gia đó.

Lịch sử báo chí Việt Nam với quá khứ lâu dài, tờ báo đầu tiên ra đời bằng Pháp ngữ ở trong Nam, ngày 29-9-1861, tờ Le Bulletin Officied de L’ Expedition de la Cochinchine dưới dạng tờ công báo mang tên “Le Bulletin Officiel de l’Expédition De La Cochinchine” rồi đến tờ công báo “Le Bulletin Des Communes” bằng Hán văn (tờ công báo nầy bằng Hán văn mà tựa tiếng Pháp và chữ Hán) do nhà cầm quyền thuộc địa Pháp phát hành.

Tờ Gia Định Báo được đánh dấu là tờ báo quốc ngữ đầu tiên ra đời ngày 15-4-1865. Chủ bút nguyệt san Gia Định Báo lúc đầu do người Pháp Ernest Potteau, năm 1969 trao cho học giả Trương Vĩnh Ký. Kể từ đó đến nay, gần 140 năm, qua bao biến động, thăng trầm của lịch sử, báo chí Việt Nam còn bị đóng khung trong vòng kiểm soát, vẫn bị kiểm duyệt chặt chẻ nên nằm trong tình trạng hạn hẹp. Bước sang đầu thiên kỷ mới, hình thức đã được thay đổi tươi sáng trên một số tờ báo nhưng nội dung vẫn còn nằm trong quỹ đạo ràng buộc, chưa đáp ứng được tiếng nói của nền tảng “đệ tứ quyền”. Trong thời Việt Nam Cộng Hòa vì hoàn cảnh chiến tranh, báo chí cũng bị kiểm duyệt nhưng tự do báo chí cũng được tôn trọng.

*.- Số Lượng

Với nhân số 78 triệu dân vào thời điểm 2001 nhưng số lượng ấn bản tờ báo phát hành rất giới hạn. Dù chưa có thống kê nào chính xác tổng kết số ấn bản hằng ngày, hằng tuần, hằng tháng của mỗi loại nhưng có thể ước tính được số liệu.

Với 12 tờ được xem như nhật báo, hầu hết khổ standard, không có tờ nào vượt quá con số 16 trang, tổng cộng chưa tới bảy trăm nghìn số/ngày. Tờ Nhân Dân khoảng 200,000 số/kỳ, tờ Quân Đội Nhân Dân 150,000 số/kỳ.

Khoảng 20 tờ bán tuần báo, chỉ có 2 tờ có ấn bản cao nhất cao nhất trong hệ thống báo chí trong nước. Tờ Công An TPHCM (Sài Gòn) với 350,000 số/kỳ và tờ Tuổi Trẻ 260,000 số/kỳ. Tờ Thanh Niên trước kia đã giảm sút khi ra tuần tin Thanh Niên. Ngoài ra, không có tờ nào với con số ấn bản trên một trăm nghìn. Chính quyền hạn chế việc thực hiện nhật báo vì vậy nhiều tờ báo chuyển sang con đường bán tuần báo, thêm số Chủ Nhật để phân chia bán tuần báo và tuần báo. (Trong quyển Lịch Sử Báo Chí Việt Nam, từ khởi thủy đến hiện tại 1861-1999 của ông Đặng Văn Nhâm, dày 668 trang, có nêu chi tiết một số tờ báo trong quá khứ).

Với khoảng 75 tờ tuần báo, chưa có tờ nào trên một trăm nghìn số/kỳ. Tờ Tuổi Trẻ Chủ Nhật chỉ có 80,000 số/kỳ.

Với khoảng 25 bán nguyệt san, chưa có tờ nào vượt được con số 60,000 số/kỳ.

Khoảng 130 nguyệt san, chỉ có tờ Tuổi Trẻ Cười với con số 160,000 số/kỳ, và không có tờ nào trên con số 100,000 số/kỳ.

Khoảng 50 tạp chí định kỳ ra mỗi năm có 2, 3, 4, 6 số, ấn bản phát hành còn bị giới hạn vì có tính cách chuyên ngành và ít được phổ thông.

Tổng cộng số lượng báo chí VN có khoảng 220 tờ được lưu hành rộng rãi trong nước cũng như ở các thành phố lớn, ngoài ra mỗi tỉnh có vài tờ, nhiều nhất ở ngành Công An, hầu hết là nguyệt san; còn bản tin lưu hành trong phạm vi địa phương với số lượng ấn hành bị hạn chế.

ohlala 2

Theo Bùi Huy Lan, Phó Vụ trưởng Vụ Báo Chí cho biết trong ngày Nhà báo Việt Nam 21-6-97: “Hiện nay có 563 tờ báo, tạp chí và bản tin các loại, thuộc 450 cơ quan báo chí; số lượng trung bình phát hành khoảng 1.500.000 bản / ngày.

Có 6 tờ nhật báo và 7 bản tin phát hành hằng ngày, số lượng phát hành khoảng 500.000 bản… và có 3 tờ xuất bản bằng tiếng dân tộc ít người. Ngoài báo in… còn có 69 đài phát thanh và truyền hình, ngoài 2 đài trung ương… còn lại là các đài truyền hình khu vực, đài phát thanh và truyền hình tỉnh, thành phố… Cả nước có trên 8.000 nhà báo chuyên nghiệp (21% là nhà báo nữ) 71% số nhà báo có trình độ đại học và trên đại học, 7,500 người đã được cấp thẻ nhà báo. Đó là chưa kể hàng vạn nhà báo không chuyên và cộng tác viên báo chí” (trong nước còn dùng nhà báo nghiệp dư – freelance theo cách gọi của họ. Ở hải ngoại thì “freelance”, không làm mướn riêng cho một tờ báo, mà viết rồi bán bài cho nhiều tờ, tùy lúc)

Nhìn vào thời điểm đó mà thấy con số tờ báo lên cao vì theo “báo cáo” của nhân vật có trách nhiệm với báo chí, nhờ “bản tin các loại” mới nâng con số lên cao như vậy.

Trong vài năm sau nầy mới có thêm nhiều tờ báo xuất hiện. Để dẫn chứng và tìm hiểu thêm về báo chí trong nước, xin liệt kê danh xưng tờ báo tính đến cuối năm 2001. Dựa vào danh xưng thuần túy của tờ báo như mọi người thường hiểu (không tính bản tin các loại) có khoảng hai trăm hai mươi tờ báo được ấn hành bằng ngoại ngữ và Việt ngữ, hầu hết đều xuất phát dưới danh nghĩa của cơ quan, tổ chức nhà nước.

1.- Báo chí ấn hành bằng Anh, Pháp và Hoa ngữ gồm có:

A.- Nhật Báo: Saigon Times, Vietnam News, Le Courier Du Vietnam, Saigon Libertated, Sài Gòn Giải Phóng

B.- Bán Tuần Báo: Saigon Business Newsletter.

C.- Tuần Báo: Saigon Times, Vietnam Courier, Market and Price, Vietnam Economic News, Vietnam Investment Review, Le Courier Du Vietnam… (Ở Los Angeles có tuần báo Saigon Times của nhà thơ Thái Tú Hạp).

D.- Bán Nguyệt San: The Gazette, Vietnam Business, Vietnam Scoop, Vietnam Business.

E.- Nguyệt San: New Vietnam, Vietnam Pictorial, Business Vietnam, Economic Development Review, Vietnam Banking Review, Vietnam Commerce & Industry, Vietnam Economic Times, The Guide, Vietnam Law & Legal Forum, Vietnam Illustre, Saigon Eco.

F.- Tạp Chí Định Kỳ (2, 3, 4, 6 số mỗi năm): Vietnam Development News, Vietnamese Studies, Asia-Pacific Economic Review, Petro Vietnam, Vietnam Economic Review, Vietnam Trade Union, Proceeding of The National Centre for Scientific Research in Vietnam, Social Science, Vietnamese Scientific and Technical Abstracts, Women of Vietnam, Vietnam Journal of Mathematics, Vietnam Social Economic Development, Communications in Physics, Vietnam Aviation, Vietnamese Law, Etudes Vietnamiennnes, Syndicats Vietnamiens, Vietnam Pictorial, Vietnam Tourism Review, New Vietnam, Vietnam Renovation.

2.- Báo chí Việt ngữ

A.- Nhật Báo: Con Thoi Thị Trường, Hà Nội Mới, Hải Phòng, Nhân Dân, Quân Đội Nhân Dân, Saigon Giải Phóng, Tin Tức Buổi Chiều.

B.- Bán Tuần Báo: Bản Tin Kinh Thế Thương Mại VN, Cần Thơ, Công An Nhân Dân, Công An TP.HCM, Đại Đoàn Kết, Giáo Dục & Thời Đại, Huế, Lao Động, Người Lao Động, Nhi Đồng, Phụ Nữ, Quảng Nam Đà Nẵng, Quảng Trị, Saigon Giải Phóng Thể Thao, Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Thể Thao TPHCM, Tin Tức Buổi Chiều, Thị Trường Giá Cả Vật Tư, Thời Báo Kinh Tế Việt Nam, Thương Mại, tuần tin Thanh Niên, Văn Nghệ Trẻ…

C.-Tuần Báo: An Ninh Thế Giới, Bưu Điện Việt Nam, Công Giáo & Dân Tộc, Công Nghiệp Thương Mại VN, Doanh Nghiệp, Doanh Nghiệp Chủ Nhật, Điện Toán Doanh Nghiệp, Đầu Tư Giác Ngộ, Hà Nội Mới Cuối Tuần, Giao Thông Vận Tải, Giáo Dục & Thời Đại, Hải Phòng Chủ Nhật, Hoạt Động Ngân Hàng, Kinh Doanh & Pháp Luật, Kinh Tế Phát Triển, Khăn Quàng Đỏ, Khoa Học Phổ Thông, Khoa Học Kỹ Thuật Kinh Tế Thế Giới, Khoa Học & Đời Sống, Lao Động chủ Nhật, Lao Động Đồng Nai, Lao Động Hà Nội, Lao Động, Mực Tím, Ngân Hàng, Ngân Hàng Dữ Liệu, Thông Tin Pháp Luật, Ngoại Thương, Người Công Giáo Việt Nam, Người Hà Nội, Người Lao Động Cuối Tuần, Nhân Dân Cuối Tuần, Nhi Đồng Họa Mi, Nhi Đồng TPHCM, Nông Nghiệp VN, Nông Thôn Ngày Nay, Nông Thôn Việt Nam, Pháp Luật & Đời Sống, Phụ Nữ TPHCM Chủ Nhật, Phụ Nữ TPHCM Thứ Bảy, Phụ Nữ TPHCM Thứ Tư, Phụ Nữ Thủ Đô, Phụ Nữ Việt Nam, Quân Đội Nhân Dân Cuối Tuần, Saigon Giải Phóng Thứ Bảy, Saigon Tiếp Thị, Sáng Tạo, Sân Khấu Thành Phố HCM, Sức Khỏe & Đời Sống, Hàng Không Việt Nam, Tiền Phong Chủ Nhật, Thanh Niên Chủ Nhật, Thanh Tra, Thế Giới Mới, Thế Giới Phụ Nữ, Thể Thao TPHCM, Thể Thao Văn Hóa, Thể Thao Việt Nam, Thị Trường Giá Cả, Thị Trường Chủ Nhật, Thiếu Niên Tiền Phong, Thông Tin Khoa Học Kỹ Thuật Kinh Tế, Thông Tin Kinh Doanh & Tiếp Thị, Thời Báo Kinh Tế Saigon, Thời Báo Ngân Hàng VN, Thời Báo Tài Chánh, Tuần Tin Tức, Tuần Báo Quốc Tế, Tuổi Trẻ Chủ Nhật, Tuổi Trẻ Thủ Đô, Văn Hóa, Văn Hóa Chủ Nhật, Văn Hóa Nguyệt San, Văn Học, Văn Nghệ TPHCM…

D.- Bán Nguyệt San: Công Báo, Cựu Chiến Binh VN, Màn Ảnh Việt Nam, Khoa Học & Đời Sống, Màn Ảnh Sân Khấu Hà Nội, Một Cửa Sổ Nhìn Ra Thế Giới, Mỹ Thuật Thời Nay, Nghệ Thuật Điện Ảnh, Người Bảo Vệ Công Lý, Người Cao Tuổi, Người Đưa Tin Unesco, Người Làm Báo, Phụ Nữ Hà Nội, Sức Khỏe, Tạp Chí Cộng Sản, Tia Sáng, Thanh Niên BNS, Thể Thao Chuyên San, Thông Tin Chọn Lọc KHKT, Thuốc & Sức Khỏe…

E.- Nguyệt San: Áo Trắng, Bưu Chính Viễn Thông, Công An Nhân Dân, Chuyên Đề (CĐ) Đại Đoàn Kết, CĐ Gia Đình Văn Hóa, CĐ Thế Giới Trẻ, CĐ Thời Trang Thẩm Mỹ, CĐ Tuổi Trẻ Hạnh Phúc, CĐ Tuổi Trẻ Sắc Đẹp, Con Số Sự Kiện, Công Nghệ & Đầu Tư, Công Tác Tư Tưởng Văn Hóa, Cựu Chiến Binh, Dân Chủ & Pháp Luật, Dân Tộc & Thời Đại, Đại học & Giáo Dục, Địa Chất Đời Sống Người Hà Nội, Đời Sống Văn Nghệ Dân Tộc Miền Núi, Gia Đình Ngày Nay, Giác Ngộ, Hà Nội Ngày Nay, Hàng Không VN, Hạnh Phúc Gia Đình, Khoa Học & Phát Triển, Khoa Học & Tổ Quốc, Kiến Trúc & Đời Sống, Lao Động Hà Nội, Lao Động & Công Đoàn, Lao Động & Xã Hội, Nghiên Cứu Giáo Dục, Nghiên Cứu Lịch Sử, Nghiên Cứu Kinh Tế, Nghiên Cứu Văn Hóa Nghệ Thuật, Người Đẹp Việt Nam, Người Tiêu Dùng, Người Xây Dựng, Ngưỡng Cửa Vào Đời, Nhà Báo & Công Luận, Nhân Đạo, Nhiếp Ảnh, Nông Nghiệp & Công Nghiệp Thực Phẩm, Nông Nghiệp Việt Nam, Pháp Luật & Đời Sống, Pháp Luật TP.HCM, Pháp Lý, Pháp Quy Về Ngành Thương Mại, Phụ Nữ Thủ Đô, Phụ Nữ Việt Nam, Quân Đội Nhân Dân, Quê Hương, Quốc Phòng Toàn Dân, Sóng Nhạc, Sự Kiện & Dư Luận, Sức Khỏe & Đời Sống, Tác Phẩm Mới, Thế Giới Muôn Màu, Thế Giới Sách, Thế Giới Trong Ta, Thế Giới Vi Tính, Thị Trường Tài Chánh, Thiếu Nhi Dân Tộc, Thời Báo Kinh Tế VN, Thời Báo Tài Chánh, Thời Trang Trẻ, Thông Tin (TT) & Cuộc Sống, Thông Tin Lý Luận, TT Cơ Hội Kinh Doanh, Thông Tin KHKT, TT Môi Trường, TT Thương Nghiệp Thị Trường, TT KHoa Học Tài Chánh, TT Khoa Học Thanh Niên, TT Phục vụ Lãnh Đạo, TT Tư Liệu, Tòa Án, Trí Thức Trẻ, Trí Thức & Công Nghệ, Truyền Hình, Tuổi Xanh, Tuổi Trẻ Cười, Văn Học, Văn Nghệ Hạ Long, Văn Nghệ Quân Đội, Vì Trẻ Thơ, Việt Nam Hương Sắc, VN Văn Đông Nam Á Ngày Nay, Xây Dựng, Y Học Cổ Truyền, Y Học Thực Hành, Y Học Việt Nam…

F.- Tạp Chí Định Kỳ (3, 4, 6 số mỗi năm): Âm Nhạc, Báo Chí Tuyên Truyền, Bảo Hiểm, Bảo Hộ Lao Động, Bảo Tàng & Di Tích, Biển, Cánh Buồm, Cần Thơ, Cơ Khí Ngày Nay, Dân Tộc Học, Dầu Khí, Địa Chất, Giáo Dục & Đào Tạo, Giáo Dục Lý Luận, Hán Nôm, Hóa Học, Khảo Cổ Học, Khoa Học Công Nghệ Kỹ Thuật, Khoa Học Kỹ Thuật, Khoa Học Phụ Nữ, Khoa Học Trái Đất, Khoa Học & Công Nghệ, Kiến Trúc, Lịch Sử Đảng, Luật Học, Lưu Trữ VN, Ngoại Khoa, Nghiên Cứu Châu Âu, Kinh Tế Á Châu TBD, Nghiên Cứu Lịch Sử, Nghiên Cứu Nhật Bản, Nghiên Cứu Phật Học, Nghiên Cứu Quốc Tế, Nghiên Cứu Trung Quốc, Nhà Nước & Pháp Luật, Những Vấn Đề Kinh Tế Thế Giới, Ngôn Ngữ & Đời Sống, Người Đại Biểu ND, Người Phụ Trách, Sinh Học, Pháp Quy, Tem, Thế Giới Âm Nhạc, Thông Tin (TT) Bảo Hiểm Y Tế, TT KHKT, TT Môi Trường, TT Sinh Học, TT Tư Liệu, Thủy Sản, Văn Hóa Dân Gian, Vật Lý, Xưa & Nay…

ohlala 3

Với danh sách báo giấy được liệt kể trên để dễ dàng phân biệt được số lượng đích thực của tờ báo theo đúng ý nghĩa thông dụng của nó; bên cạnh đó, loại “bản tin các loại” ít được đề cập để xếp loại chung với nhau. Trong thời gian qua, có nhiều nguồn tin đưa ra con số từ 700 đến 800 tờ báo ở VN, có lẽ kèm theo nhiều “bản tin các loại” nhằm phù hợp 10 tờ cho một triệu dân.

Với hệ thống thông tin điện toán hiện nay, báo chí trong nước thực hiện trên website còn bị hạn hẹp. Ngoại trừ những tờ phát hành bằng ngoại ngữ, số lượng báo chí Việt ngữ thực hiện trên website chưa được một phần mười. Nếu so sánh số lượng và chất lượng báo chí được thực hiện trên website thì báo chí trong nước chưa bằng báo chí Việt ngữ ở California. Giới cầm bút thì không được quyền tự ý chuyển bài viết trên trang web!

*.- Luật Lệ

Báo chí được xem là thành phần trong ngành truyền thông (truyền thanh, truyền hình, báo chí) nhưng CSVN lại quan niệm báo chí một cách tổng quát, bao gồm báo viết, báo nói (truyền thanh) và báo hình (truyền hình). Báo chí trực thuộc bộ Văn Hóa & Thông Tin (VH&TT), nằm dưới quyền giám sát của Ban Tư Tưởng Văn Hóa Trung Ương (TTVHTT).

Hiến Pháp CSVN cũng đã đề cập quyền tự do báo chí từ năm 1946. Qua hai lần thay đổi năm 1959 & năm 1980… Chương V Điều 69 của Hiến Pháp CSVN thông qua ngày 15-4-1992 ghi rõ: “Công dân có quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, có quyền được thông tin, có quyền hội họp, biểu tình theo quy định của pháp luật”. Điều I Chương I được Quốc Hội thông qua trong tháng 12-1989 về Luật Báo Chí có nhiều điều bảo đảm và tôn trọng quyền tự do báo chí: “Nhà nước tạo điều kiện thuận lợi để công dân thực hiện quyền tự do báo chí… Được thông tin qua báo chí về mọi mặt của tình hình đất nước và thế giới…”. Thế nhưng, Việt Nam là một trong những nước bị liệt vào danh sách không tôn trọng “đệ tứ quyền”, chà đạp quyền tự do báo chí.

Ở Trung ương có Ban TTVHTT và Bộ VH&TT kiểm soát, ở địa phương đặt dưới quyền lãnh đạo của Ban TTVH tỉnh, thành và Sở VH&TT. Tháng 12-1997, Bộ Nội Vụ lập Trung Tâm kiểm soát báo chí dù không công khai nhưng là cái lưới vô hình giăng mắc khắp nơi.

Tuy Hiến Pháp CSVN quy định “Công dân có quyền tự do báo chí” nghĩa là có quyền xin phép để thực hiện tờ báo nhưng trên thực tế không dễ dàng như vậy. Hầu như không có tờ báo nào của tư nhân.

Trường hợp của cựu tướng Trần Độ xin phép ra báo vào đầu năm 1999 đã bị chối từ, gây xôn xao dư luận trong nước lẫn hải ngoại. Văn Thư của ông Đỗ Quý Đoàn, Vụ trưởng Vụ Báo Chí ký ngày 23-4-1999 trả lời Trần Độ lại minh xác: “Không có quy định nào cho cá nhân đứng tên xin cấp giấy phép hoạt động báo chí”. Ngay cả cựu tướng Trần Độ, người có nhiều “thành tích” với đảng và chính quyền CSVN còn bị chối từ và lên án phá rối, rồi đến trường hợp các vị lãnh đạo tinh thần, nếu không là thành phần của tổ chức nhà nước thì làm sao được quyền thực hiện tờ báo cho tôn giáo, tín ngưỡng.

Tháng 8 – 1997, Hữu Thọ – Vụ trưởng Vụ VH&TT – minh định: “Từ nay trở đi, báo chí và văn hóa phẩm phải được đặt dưới sự chỉ đạo chặt chẻ của đảng và hoạt động trong khuôn khổ luật pháp”.

Báo chí được ấn hành dưới hình thức là tiếng nói, công cụ của cơ quan ngôn luận được đảng, tổ chức thông qua sự duyệt xét của Ban VHTT và Bộ, Sở ngành VH&TT. Nhìn tất cả tờ báo đã liệt kê ở trên đều nấp dưới danh nghĩa nầy, tổ chức nọ… tuy đã có chiều hướng “cải tiến” trong giai đoạn ông Nguyễn Văn Linh tuy được nới lỏng phần nào nhưng đều nằm trong quỷ đạo làm công cụ như sự đánh giá về nền tảng báo chí CSVN từ trước đến nay.

Kể từ khi báo chí không còn nằm trong “chế độ bao cấp”, nội dung và hình thức báo chí được thay đổi khá nhiều nhưng không thể nào thoát ra được vòng kiềm tỏa. Tờ nào được độc giả ưa thích, giới hữu trách lại càng canh phòng kỹ càng. Thật ra chỉ khai thác những tệ nạn xã hội rồi bán cái “tàn dư chế độ cũ” để câu độc giả, không dám nói lên tệ nạn tham nhũng, hối lộ, cưỡng chiếm đất đai nhà cửa làm băng hoại xã hội!

Thị trường báo chí cũng là môi trường đặc biệt. Nhìn lại trong khoảng thời gian qua, với chế độ bao cấp, giá tờ báo trung bình 1$ đến 2$ bạc VN (tương đương với ly cà phê ở ven đường). Đầu thập niên 90, bỏ chế độ cao cấp, giá bán tờ báo tăng 200 đến 300%, số lượng tờ báo đọc được cũng tăng vọt. Tờ Nhân Dân, bắt buộc các cơ quan phải mua nhưng số lượng ấn hành chỉ còn 1/5, điều đó nói lên tầm ảnh hưởng thuận và nghịch giữa công chúng và báo chí, giữa giáo điều và sự thật.

Hầu hết việc thu nhập tờ báo dựa trên quảng cáo và số lượng bán, vì vậy độc giả ảnh hưởng rất nhiều đến sự sống còn của tờ báo; tuy nhiên nhiều quy luật ràng buộc nên không thể nào đáp ứng được nhu cầu của độc giả.

Tờ Nhân Dân & Quân Đội Nhân Dân được xem là tiếng nói của đảng và chính quyền, quân đội khi loan tin quy định, luật lệ trong công việc kiểm soát báo chí, đồng thời nêu ra công tác thực thi cho người cầm bút “thấu triệt” để khỏi bị đi lệch hướng.

*.- Kết

Báo chí trong nước trải qua hai giai đoạn: bao cấp và kinh tế thị trường. Trong thời kỳ bao cấp số lượng báo chí rất ít, trong thời kỳ kinh tế thị trường nhiều tờ báo được ra đời. Tuy “cởi trói” nhưng được cởi mở phần nào rồi bị trói chặt trong luật lệ của giới chức lãnh đạo. Hiến pháp đề cập đến vấn đề tự do báo chí nhưng nhiều quy luật của giới chức hữu trách trực tiếp trói buộc quyền tự do báo chí. Vấn đề tham ô, cửa quyền được báo chí phanh phui, đề cập nhưng không được phép “xâm phạm” đến cấp lãnh đạo chính quyền, đảng ở trung ương; không được nêu lên vấn đề đa đảng, không được ca ngợi nền tảng tự do, dân chủ, dân quyền ở những quốc gia tân tiến…

Trong tình thế mới, với thương ước Việt-Mỹ, với nhu cầu cần phải đáp ứng để thế giới bên ngoài chấp nhận, liệu CSVN “mở cửa” cho cơ sở truyền thông dưới hình thức nào đó ở Hoa Kỳ thực hiện tờ báo tại Việt Nam?. Không có tự do báo chí thì không có tự do ngôn luận, tự do tín ngưỡng… Không có tự do báo chí thì tình trạng bưng bít vẫn bị khép kín, mọi thông tin sẽ bị lệch lạc… Cho tự do báo chí thì chính quyền và đảng cảm thấy mối nguy cơ của “cơn bão tự do” thổi xoáy tận gốc rễ mục nát bị bất khả xâm phạm từ trước đến nay.

Báo chí trong nước không thể nào tiêu thụ được ở hải ngoại, nội dung và hình thức không có gì để quan tâm mà giá cả thì xa vời thực tế. Điển hình như tờ Nhân Dân, tờ Saigon Giải Phóng với giá $1,200 USD cho một năm 365 số, tờ Hải Phòng và Quân Đội Nhân Dân với giá $1,400 USD, tờ Lao Động giá $900 USD cho 156 số, Saigon Times giá $400 cho 52 số, Vietnam Economic News giá $800 cho 52 số, Tuổi Trẻ Chủ Nhật giá $380 USD cho 52 số… Trong khi đó thì báo chí Việt ngữ ở Hoa Kỳ, nhật báo với giá 25 cent, tuần báo với giá 50 cent đến $1 USD, nguyệt san, tạp chí từ $3 đến $8 USD… rất phù hợp với nhu cầu thực tế của độc giả.

Khi nào báo chí VN không còn đánh giá là công cụ cho đảng, cơ quan và tổ chức của nhà nước CSVN mới thể hiện tinh thần tự do, dân chủ thì tiếng nói đích thực của nó mới có giá trị chân chính.

Little Saigon, May 2002

Vương Trùng Dương gửi đến Nghiệp đoàn báo chí Việt Nam.