NGƯỜI XƯA CẢNH TỈNH

Không ai hết lòng với ai

Tôi xem trong xứ ta tính người đổi nhiều lắm, tục tốt ít ưa, tục quấy hay thích. Tục tốt là thương yêu nhau, thấy ai mạnh thì vui, thấy ai khổ thì thương. Còn quấy là ganh hiền ghét nhỏ, dèm phải đua quấy (1), thấy ai giỏi hơn, giàu hơn sang hơn thì không ưa, thấy ai dở hơn, nghèo hơn, hèn hơn mình thì khinh bạc chê bai; những điều quấy như vậy xem ra tiệm (2) đủ gần hết.

Coi ra cho kỹ thì ai lo phận nấy, ai chẳng cần ai, sang với nghèo đãi nhau không hậu tình.
Tệ nạn mỗi ngày mỗi thêm, làm sao cho khỏi bị người các nước khác khinh khi. Cũng bởi vì mình ở với nhau còn không phải không tốt thay, hà huống gì với nước khác, bảo người vì mình sao đặng?


(1) đua quấy là hùa theo điều xấu
(2) tạm
Lương Dũ Thúc
Nông cổ mín đàm 1901


Tham lợi dẫn đến vô cảm

Chứng bệnh [tham lam]ấy, người các nước tuy có ít nhiều, nhưng người nước ta 25 triệu ai nấy cũng có.
Tục ngữ có câu: “Cơm ai đầy nồi nấy”, lại có câu “thử thân bất độ, độ hà thân” (1), lại có câu rằng “Con vua vua dấu con chấu chấu yêu”.
Đọc bấy nhiêu lời thì biết rằng trong ruột người nước ta viết dọc viết ngang, vach xuôi vạch ngược chỉ có một chữ tham; mà ở trong chữ tham chỉ có vài nét lợi riêng là vừa hết bút mực.


(1) thân này không cứu vớt thì cứu vớt thân nào?

Phan Bội Châu
Việt Nam quốc sử khảo, 1908

Không biết hợp quần

Người ngoại quốc coi thường dân ta, họ nói rằng “không có nổi một đoàn một nhóm nào từ ba người trở lên “; câu nói đó thoạt mới nghe tưởng là quá đáng, nhưng xét cho đến tình hình xã hội tinh thần dân chúng thì thấy tan tan tác tác, rạc rạc rời rời, ghét nhau, ngờ nhau, ai lo thân nấy, bảo rằng không có nổi một đoàn một nhóm ba người thật bụng với nhau, thật cũng chẳng oan.


Phan Bội Châu
Cao đẳng quốc dân, 1928

Ích kỷ và khôn vặt

Cái tật ích kỷ vốn là một thứ hay lây. Trông thấy những v­ườn hoa cây cảnh ở sân nhà trư­ờng hay ở nơi đền chùa, hoặc cạnh đư­ờng đi lối lại, đã không biết giữ gìn để làm một cái cảnh vư­ờn chung thì chớ, nhiều ng­ười lại còn đang tay bẻ tàn bẻ hại, để đem về nhà mà chơi thích chí lấy một mình.
Cái chứng ích kỷ đã mọc ra, đến lúc lớn lên thành ra một ngư­ời đi đến đâu phá huỷ đến đấy.
Cũng vì lẽ đó mà dân An Nam không mấy khi có được cảnh vui chung (1), ai có muốn chơi cảnh thì lại phải xây một vài cái bể cạn hay là bầy mư­ơi lăm cái chậu con để làm một khu vui riêng mà không chung chạ với ai cả.
Dần dần nảy ra một cái tư­ tư­ởng đáng cư­ời, đáng khinh, đáng ghét, đáng sợ là hai chữ ích kỷ, mà một câu “ăn cỗ đi trư­ớc lội n­ước đi sau “đủ vẽ hết đ­ược ruột gan.


(1) tức là không có các loại công viên hoặc khu giải trí công cộng

Nguyễn Đỗ Mục
Đông dư­ơng tạp chí, 1914

Chỉ biết cạnh tranh
trong những việc tầm thường, lặt vặt

Cạnh tranh là một cái tính phổ thông của nhân loại, những bậc danh nhân kiệt sĩ đua tài chọi sức, chẳng là vì cái danh thực mà cạnh tranh đấy ư? Những bậc phú hào bên các nước Âu Mỹ làm nên cho dân được thịnh nước được giàu, chẳng là vì một cái lợi to mà cạnh tranh đấy ư?
Nay hỏi đến cách cạnh tranh của người mình thế nào?
Đi học thì cạnh tranh nhau nhau cầu được học bổng nhiều, mà trí thức rộng hẹp phẩm hạnh thấp cao lại không hề cạnh tranh đến.
Làm quan thì cạnh tranh nhau cầu cho được tiền nhiều chức lớn, mà đạo đức tốt xấu, chính tích (1) hay hèn lại không hề cạnh tranh đến.
Ở trong làng thì cạnh tranh nhau chỗ ăn chỗ ngồi, ngôi trên ngôi dưới, ngoài cái đó không hề so sánh hơn thua, ai thiện ai ác, ai hiền ai ngu (2).
Ra ngoài đường thì cạnh tranh nhau kẻ khó người giàu, manh quần tấm áo, ngoài cái đó không hề phân biệt ông hay là thằng, bà hay là con nữa.
Làm ruộng thì cạnh tranh nhau tấc ruộng thước vườn, mẩu bờ tí nước, mà đến những đồng bãi mênh mông, kể hàng ngàn hàng muôn mẫu thì có ai nhìn.
Buôn bán thì cạnh tranh nhau luồn lỏi mua cho được, mánh khóe bán cho trôi, mà đến những đại tôn giao dịch (3) kể trăm thứ ngàn thứ hàng thì có ai biết.
Làm thợ thì cạnh tranh nhau bán rẻ phá giá làm điêu (4), đỡ công mà chưa từng có được một cái đoàn thể đồng nghiệp cho hẳn hoi, để khoáng trương (5) lợi ích.
Ấy sự cạnh tranh của người mình toàn có một cái mục đích nhỏ nhen hèn hạ như thế cả. Thế mà cạnh tranh hăng hái dữ tợn cũng chẳng khác gì người các nước họ cạnh tranh vì cái danh thực, cái lợi to.


(1) việc làm của các quan chức trong khi thi hành công vụ, kẻ hay người dở.
(2) hiền ở đây có nghĩa người khôn ngoan có đức hạnh chứ không phải là hiền lành, dễ dãi; và ngu có nghĩa ngược lại
(3) nguyên nghĩa đại tôn là dòng họ lớn, đây chỉ những người có vai vế và nổi tiếng trong nghề.
(4) gian dối, man trá.
(5) tương tự như khuếch trương.
Dương Bá Trạc
Tiếng gọi đàn, 1925


Vừa không thiết chuyện gì, vừa xét nét nhỏ nhặt

Người nước ta, đối đãi với nhau một cách nghiêm khắc, trách bị nhau những chuyện nhỏ nhặt. Ngoài sự hư danh, mối tiểu lợi, nhất thiết hoài nghi cả, không thiết chuyện gì; phàm những sự nghiệp lớn lao, những chủ nghĩa cao thượng cho là viển vông, không biết đem lòng ham chuộng, không biết giốc chí theo đuổi.
Tật thứ nhất của dân mình là hay xét nét. Bới lông tìm vết, người nọ dùng trí khôn để dò xét người kia. Xã hội như cái sa - lông, đông khách ngồi, nhưng cứ rụt rè mà nhìn nhau, ngoài những lời thăm hỏi vẩn vơ những câu hàn huyên vô vị, không gây nên được câu chuyện đượm đà hứng thú.
Phạm Quỳnh
Hoàn cảnh, Nam phong, 1924

Lợi dụng đạo nghĩa kiếm lợi

Theo tâm lý người mình thì ai ai cũng hiểu rằng lợi là đáng khinh mà nghĩa là đáng trọng. Nhưng xem chừng như ít người đem cái luật ấy ghép vào cho mình, mà lại đem ghép cho người khác ở chung quanh mình.
Suy cái bụng họ ra, ý chừng họ muốn ai ai cũng “uống nước trong làm việc” thì họ mới ưng; ai ai cũng “ăn cơm nhà mà đi đánh giặc” thì họ mới cho là quân tử.
Các ông nhà buôn tinh ranh cũng chực lợi dụng cái đạo lý ấy (tâm lý “trọng nghĩa khinh tài” --- VTN chú) để lấy lợi.
Các ông ấy đưa ra những hàng xấu ra mà hô lên rằng: “Của nội hóa đây. Các ngài phải có nghĩa vụ mua hàng nội hóa hầu để khuyến khích công nghệ nước nhà “.
Rồi họ thừa dịp đó bán mắc muốn gấp hai hàng ngoại hóa.


Phan Khôi
Cái ảnh hưởng của Khổng giáo ở nước ta, Thần chung, 1929


Danh dự bị hiểu sai lạc và mang ra mua bán

Xã hội ta xưa nay coi mọi người ai cũng như ai, bé thuộc quyền bố mẹ, lớn thuộc quyền vua quan; từ thuở nhỏ đến tuổi già, xã hội đã chỉ sẵn cái đường lối nhất định cho mà theo, theo được đúng thời xã hội đãi cho phẩm vị cho lợi quyền, và coi đó là danh dự. Thuận theo xã hội ắt sẽ có danh giá. Được xã hội khen thời lương tâm có chê cũng vẫn là có danh dự. Nhưng mà những cái ấy người ta có thể mua được cả. Danh dự đã là một thứ có thể bán buôn thời giá trị không đáng bao nhiêu nữa.


Phạm Quỳnh
Danh dự luận, Nam phong, 1919


Trông nhau để …yên tâm trục lợi

Xứ ta lâu nay việc giáo dục rất bơ thờ (1). Những trường học dạy cho biết ba cái chữ không đủ gọi là giáo dục được. Vì cái cớ không có giáo dục đứng đắn đó mà người ta không biết trọng danh dự, không biết chuộng khí tiết, không biết giữ nhân cách mình cho cao; đã vậy thì cái lòng ham danh lợi nổi lên mà cai trị cả con người chúng ta, tùy nó xui giục đi đâu mình đi đó, ấy là sự mà chúng ta không thể chối được. Coi kia rất đỗi người (2) học thức lão thành (3) mà còn không khỏi bị nhử cái mối tài lợi, phương chi là kẻ khác !
Trong xã hội hay có thói ngó mặt nhau. Một người làm việc xấu, nhiều người khác thấy mà phân bì: sức như ông ấy đó mà còn làm bậy, huống chi mình – rồi thì tập nhau mà làm quen chẳng ai lấy làm chướng tai gai mắt hết.
Nghe những người đứng lên nói vầy nói khác chế báng một ông nào đó, ta tự hỏi nếu đem thay người nói vào cái địa vị ông ấy thì sao? Không dám vội tin rằng người thế cho ông ấy sẽ hơn được, vì người ấy vẫn thở chung một cái không khí với đám quần chúng này.
Chúng ta trách một người vì mấy trăm đồng bạc mà bán mình, song có ai chắc đến lượt mình không bán. Sự dễ thấy nhất là trong quần chúng An Nam luôn luôn có kẻ bán cái ý kiến của mình, bán cái quyền lợi của mình .


(1) thiếu khí sắc thiếu sức sống
(2) lắm người
(3) đã tới trình độ thành thục
Phan Khôi
Trung lập, Sài Gòn, 1930

Cách sống của kẻ cùng đường

Xã hội Việt Nam ngày nay đứng giữa những tấn kịch, tâm lý phần đông chừng đã mất hẳn thú sinh nhân (1), trong óc lại nẩy ra cái quái tượng, nhường bước cho ma dẫn lối quỷ đưa đường, mà chính mình không rõ là người gì, sẽ làm việc gì, nay không biết mai.
Trừ những người có học thức, thì hạng tuổi trẻ thất học, cùng bọn đã nghèo lại dốt không đường tự cứu và tự ủy (2), thói thời không chừa sự bi thảm xấu xa gì mà không dám làm, nào cha con chú bác giết nhau, nào vợ chồng thù ghét nhau. Mà nguy hiểm nhất là những đám lừa đảo trộm cướp dùng thứ thủ đoạn mới, làm cho dân lương thiện không có chút tự vệ.


(1) niềm vui sống
(2) tự lo liệu

Huỳnh Thúc Kháng
Cái hiểm tượng loạn óc, Tiếng dân 1939


Mưu danh bằng cách
hạ nhục kẻ khác

Lắm kẻ, chỉ vì hám cái phù danh, đang tâm lê gót giày lên trên tình bạn hữu, hạ chân lý xuống tận bùn đen. Tưởng mình như thánh như thần, ngoài ra, nhất là những địch thủ, toàn là đàn chim chưa vỡ bọng cả.
Chưa đọc hết, có khi không thèm xem qua bài văn của người khác, họ đã dài mồm chê bai.
Chưa mở lấy một trang sách, chưa rờ đến một tờ báo của bạn đồng nghiệp, họ đã yên trí là viết không thành câu, hạ ngay những lời mạt sát thậm tệ.
Trong khi trò chuyện, chỉ hết sức khoe khoang về mình ; còn những người khác dù đã lập được biết bao chiến công trên trận bút trường văn, cũng chỉ đáng một con số không, theo ý họ.
Hoa Bằng
Vài cái liệt điểm của một số nhà văn ta, Tri tân, 1942


Chỉ biết lo thân

Công tâm (1) là một thứ khó tìm thấy ở mọi người. Nghĩ cho cùng không nên trách dân quê là thiếu công tâm, vì họ phải sống trong một đời thiếu yên ổn về mọi phương diện bắt buộc họ phải nghĩ đến mình trước đã. Vả chăng trước mắt họ nào có ai treo một tấm gương sáng về việc nghĩ đến cái chung ?!


(1) ngày nay có nghĩa ngay thẳng không thiên vị, nhưng trước đây hiểu là sự lo lắng cho công việc chung
Vũ Văn Hiền
Mấy nhận xét nhỏ về dân quê Bắc kỳ, Thanh Nghị, 1944